Paryż (fr. Paris) – stolica i największa aglomeracja Francji, położona w centrum Basenu Paryskiego, nad Sekwaną (La Seine). Miasto stanowi centrum polityczne, ekonomiczne i kulturalne kraju. Znajdują się tu liczne zabytki i atrakcje turystyczne, co powoduje, że Paryż jest co roku odwiedzany przez ok. 30 milionów turystów.

W granicach administracyjnych Paryża zamieszkuje ponad 2 mln osób (według danych z 2010 było to 2 243 833^[1]), w tzw. Wielkim Paryżu ok. 10 mln, a w całym zespole miejskim ponad 12 mln (w 2007 paryską przestrzeń aglomeracji zamieszkiwało 12 067 000 osób). Aglomeracja paryska konkuruje tym samym pod względem liczby ludności w Unii Europejskiej z Londynem.
Paryż, który stanowi osobny departament o numerze 75, jest jednocześnie stolicą regionu administracyjnego Île-de-France. Oprócz departamentu paryskiego w jego skład wchodzą departamenty: Essonne (91), Hauts-de-Seine (92), Seine-Saint-Denis (93), Seine-et-Marne (77), Val-de-Marne (94), Val-d’Oise (95) oraz Yvelines (78).
Miasto ma układ koncentryczny z rozchodzącymi się gwiaździście bulwarami. Jego oś stanowi wcięta dolina Sekwany, która dzieli Paryż na dwie części: prawobrzeżną (północną) Rive Droite oraz lewobrzeżną (południową) Rive Gauche.

 Osobny artykuł: Historia Paryża.

Historyczne centrum Paryża stanowi wyspa Île de la Cité na Sekwanie, na której położony jest m.in. Palais de Justice oraz katedra Notre-Dame de Paris. Jest ona połączona z mniejszą wyspą Île Saint-Louis.
Paryż był pierwotnie osadą celtycką, głównym ośrodkiem plemienia Paryzjów (łac. Parisii), którzy zasiedlili Île de la Cité w III wieku p.n.e. W 52 r. p.n.e. przybyli tu Rzymianie. Miasto znane było wówczas pod nazwą Lutetia Parisiorum, gdzie Lutetia oznacza podmokłe miejsce. Niedługo później miasto zaczęło się rozwijać na lewym brzegu Sekwany (dzisiejsza Dzielnica Łacińska). Powoli coraz częściej używano jedynie nazwy Paris. Przez cały okres starożytności Paryż był mało znaczącą osadą i pozostawał w cieniu takich miast jak Lyon czy Bordeaux.
Rzymianie władali miastem aż do 508, kiedy to Chlodwig I, król Franków, założyciel dynastii Merowingów uczynił je swoją stolicą (przeniesioną z Tournai). Najazdy wikingów w VIII wieku zmusiły mieszkańców do postawienia fortecy. Mimo to 28 marca 845 miasto zostało złupione. Czterdzieści lat później miasto wytrzymało kolejny najazd Wikingów (od 25 listopada 885 do października 886). Słabość karolińskich królów Francji doprowadziła do wzrostu potęgi książąt Paryża. W 987 królem Francji obrany został Hugo Kapet.
W XI wieku Paryż został znacząco rozbudowany na prawym brzegu. W XII i XIII wieku, a zwłaszcza za rządów Filipa II nastąpił szybki rozwój miasta. Powstała pierwsza forteca Luwru oraz ważniejsze paryskie kościoły, w tym katedra Notre Dame. Paryż stał się też żywym ośrodkiem życia intelektualnego - powstał tu w XII w. Uniwersytet Paryski - jeden z pierwszych średniowiecznych uniwersytetów, nazywany później zwyczajowo Sorboną^[2]. Miasto przeżywało okres rozwoju jako ośrodek handlu oraz centrum naukowe, co zostało przerwane przez epidemię Czarnej Śmierci oraz wojnę stuletnią.
Po wyparciu Anglików, za panowania Walezjuszy, nastąpił bujny rozkwit kulturalny Paryża, choć władcy z tej dynastii często przebywali poza miastem, w zamkach w Dolinie Loary. Franciszek I rozbudował Luwr, był też mecenasem sztuki i sprowadził do Paryża wielu artystów. W II połowie XVI wieku zaostrzył się konflikt między katolikami i hugenotami, co doprowadziło do rzezi zwanej Nocą św. Bartłomieja. W rezultacie wojen religijnych tron objął Henryk IV, pierwszy z dynastii Burbonów; przy tej okazji wygłosił słynne zdanie: „Paryż wart jest mszy”.
Burbonowie kontynuowali rozbudowę miasta, stawiając wiele znaczących budynków. Powstawały nowe dzielnice. Rozwój Paryża nie został zahamowany mimo przeniesienia, przez Ludwika XIV, siedziby królewskiej do pobliskiego Wersalu. Rozwijał się przemysł. Wyburzono mury miejskie, na ich miejscu powstały tzw. Wielkie Bulwary. W połowie XVII wieku Paryż miał już około pół miliona mieszkańców. Za panowania Ludwika XV w Paryżu utworzono straż pożarną (1722) i pierwszy urząd pocztowy (1738). Miasto stało się wielkim ośrodkiem kulturalnym i intelektualnym.
14 lipca 1789 wybuchła rewolucja francuska, którą zapoczątkowało zdobycie paryskiego więzienia Bastylii. W jej następstwie stracono króla Ludwika XVI i powołano republikę. Paryż był sceną kolejnych przewrotów. Pozostał stolicą Francji w okresie rządów Napoleona Bonaparte i restauracji Burbonów. Za panowania Ludwika Filipa nastąpił gwałtowny rozwój miasta, jak i całej Francji, przeżywającej rewolucję przemysłową. Okres monarchii lipcowej był też czasem wielkiego rozkwitu kulturalnego – w Paryżu żyli i tworzyli wielcy poeci, pisarze i artyści okresu romantyzmu, nie tylko francuscy.
Paryskie demonstracje w 1848 roku rozpoczęły Wiosnę Ludów, a we Francji spowodowały powstanie II Republiki. Po dojściu do władzy Napoleona III i ogłoszeniu II Cesarstwa rozpoczęto wielką przebudowę Paryża, nadzorowaną przez Georges’a Haussmanna. Obecny wygląd centrum miasta jest w dużej mierze efektem tych działań. Monumentalne budynki miały świadczyć o znaczeniu Paryża, aspirującego do miana „stolicy świata”.
W roku 1870 wybuchła wojna francusko-pruska; po klęsce pod Sedanem proklamowano III Republikę. Podczas długotrwałego oblężenia Paryża przez wojska pruskie miasto doznało największych zniszczeń w swojej nowożytnej historii. Stolica Francji skapitulowała 28 stycznia 1871 roku. Niedługo potem, 18 marca, wybuchła Komuna Paryska.
Mimo wojny i zawirowań politycznych pod koniec XIX wieku Paryż zaczął przeżywać okres rozkwitu, zwany belle époque. Podczas jednej z wystaw światowych, które w Paryżu gościły kilkukrotnie, powstał jeden z symboli miasta – wieża Eiffla (1889). W 1900 roku ruszyła pierwsza linia metra. Na przełomie XIX i XX wieku Paryż był uważany za artystyczną stolicę świata; tu powstały nowe prądy w sztuce, jak impresjonizm, kubizm i fowizm, a później dadaizm i surrealizm. Duży wpływ na architekturę miasta wywarła secesja. W roku 1900 w Paryżu zorganizowano igrzyska olimpijskie, które ponownie zagościły w mieście w 1924 roku.
W czasie I wojny światowej wojska niemieckie zostały odparte, zanim podeszły pod Paryż. Okres międzywojenny to dalszy rozwój miasta – w 1931 roku liczba mieszkańców Paryża sięgnęła blisko 2,9 miliona. Aby złagodzić problemy z brakiem mieszkań, jeszcze w latach dwudziestych zrealizowano projekt budownictwa socjalnego.
Podczas II wojny światowej w 1940 roku Wehrmachtowi udało się praktycznie bez walki zająć miasto, które znalazło się w strefie okupowanej przez III Rzeszę. Okupacja zakończyła się wyzwoleniem w roku 1944.
17 października 1961 roku, w następstwie zamieszek i demonstracji związanych z wyzwoleniem się Algierii, policja paryska dokonała masakry Algierczyków. Prawdopodobnie zginęło od 50 do 200 osób, wielu było rannych. W maju 1968 roku doszło w Paryżu do protestów i strajków studenckich.
Po II wojnie światowej Paryż utracił swoją pozycję kulturalnej stolicy świata, ale pozostał ważnym ośrodkiem życia intelektualnego i artystycznego. Duży wpływ na rozwój miasta miały inwestycje poczynione za rządów prezydentów Georges’a Pompidou i François Mitterranda.
Współrzędne geograficzne Paryża to:

• 48 stopni i 50 min. szerokości geograficznej północnej,
• 2 stopnie i 20 min. długości geograficznej wschodniej.

Na północy kończy się wielka równina północno-europejska i zaczyna Basen Paryski. Otacza on dolinę Sekwany i zajmuje większą część Francji Północnej. Basen Paryski jest największym basenem osadowym Europy. Z punktu widzenia geografii skupia on większość krain położonych wokół Sekwany i Loary średniej, będącej rzeką boczną od końca ery trzeciorzędowej. Grunty paryskie są wapniowe, marglowe, gliniaste i piaskowe. Powierzchnia miasta wynosi 10 540 ha.

Klimat

Panuje tu klimat umiarkowany ciepły morski, na który duży wpływ ma Prąd Północnoatlantycki. Można go opisać jako łagodny i umiarkowanie wilgotny.
Lato jest zazwyczaj ciepłe i przyjemne ze średnimi najwyższymi temperaturami pomiędzy 15 a 25 °C z dużym nasłonecznieniem. Mimo wszystko każdego roku występują temperatury powyżej 30 °C. Jednak czasami zdarzają długie trudne warunki pogodowe, jak fala upałów w 2003 roku, kiedy to temperatury wynosiły powyżej 30 °C, a przez kilka dni temperatura przekraczała 35 °C. Jeżeli chodzi o ostatnie czasy, to średnia temperatura w lipcu wynosiła 21 °C, najniższa średnia 16 °C, a najwyższa 27 °C.^[3]
Wiosną i jesienią występują zazwyczaj łagodne dni i świeże noce, choć się zmieniają i są niestabilne. W obu porach roku często jest nieoczekiwanie zimno i chłodno.
W zimie nasłonecznienie jest małe; dni są chłodne, ale temperatura wynosi ok. 7 °C. Kilka dni w roku temperatura spada poniżej 0 °C. Rzadko pada tu śnieg, choć czasami występują tu opady śniegu bez akumulacji. W ostatnim czasie, a zwłaszcza w 2009 i 2010 roku, fala chłodu spowodowała obfite opady śniegu (15 cm w 2010 roku), a temperatura gwałtownie spadła pomiędzy –10 °C a –20 °C na przedmieściach miasta.
Deszcz pada przez cały rok i, choć Paryż nie jest deszczowym miastem, to jest on znany z nagłych, obfitych deszczy. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 652 mm przy niewielkich opadach rozmieszczonych równomiernie przez cały rok. Najwyższa zanotowana temperatura wyniosła 40,4 °C w dniu 28 lipca 1948 roku, a najniższa –23,9 °C w dniu 10 grudnia 1879 r.^[4]1 stycznia 1860 roku Paryż podzielony został na 20 dzielnic (fr. arrondissement). Dzielnice są ponumerowane, a ich numeracja biegnie spiralnie od środka, zgodnie z ruchem wskazówek zegara (tworząc kształt muszli ślimaka). Najważniejsze pod względem turystycznym dzielnice mają numery 1-8. Leżące zewnętrznie Lasek Buloński i lasek Vincennes należą odpowiednio do 16. i 12. dzielnicy. Każda z dzielnic ma wybieraną radę (conseil d’arrondissement), która z kolei wybiera swojego przewodniczącego (mera). Delegacja członków każdej z dzielnic tworzy Radę Paryża (conseil de Paris), która wybiera mera Paryża (stanowisko utworzone w 1977 r.).

Paryż w kulturze

Miasto w światowej kulturze zajmuje miejsce szczególne, nie tylko ze względu na to, że jest stolicą Francji i jednym z największych miast Europy i świata. To tu działają najbardziej znane domy mody, przybywają malarze i poeci. Wiele dzieł sztuki nawiązuje w swoim tytule czy treści właśnie do Paryża. Należą tu choćby wielkie dzieła literatury jak Katedra Marii Panny w Paryżu Victora Hugo, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Trzej muszkieterowie czy Królowa Margot oraz inne powieści Aleksandra Dumasa ojca, Dama kameliowa Aleksandra Dumasa syna, Sceny z życia cyganerii Henry Murgera, Gra w klasy Julio Cortazara, Zwrotnik Raka Henry’ego Millera, Upiór w operze Gastona Lerouxa wraz ze swoimi licznymi adaptacjami, czy nawet współczesne bestsellery – Kod Leonarda da Vinci Dana Browna oraz Pachnidło Patricka Süskinda. W muzyce 31 Symfonia D-dur Wolfganga Amadeusza Mozarta, to po prostu Symfonia paryska, w Paryżu również toczy się akcja takich oper jak: La Traviata (Giuseppe Verdi), Cyganeria (Giacomo Puccini), Andrea Chénier (Umberto Giordano) czy Adriana Lecouvreur (Francesco Cilea), Nocy św. Bartłomieja Giacomo Meyerbeer poświęcił Hugonotów, a jednym z najbardziej znanych operetkowych tytułów jest Życie paryskie Jacques’a Offenbacha. Richard Heuberger akcję operetki Bal w operze także umiejscowił w Paryżu.
Oddzielnym tematem jest tutaj film. Wystarczy wymienić same ekranizacje wymienionych wcześniej dzieł, a przecież akcja wielu współczesnych filmów toczy się także w tej europejskiej metropolii.

Paryż w polskiej kulturze

Pawilon Polski na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937 r. Polacy zdobyli wtedy złote medale między innymi za stworzenie nowoczesnej aerodynamicznej lokomotywy PKP Pm36 i za rzeźbę króla Bolesława Chrobrego.

Również dla kultury polskiej Paryż zajmuje miejsce szczególne, zwłaszcza dla twórczości w XIX wieku. To tu swoje dzieła tworzył Fryderyk Chopin i Cyprian Kamil Norwid, a Adam Mickiewicz bezpośrednio do „paryskiego bruku” odnosi się w epilogu Pana Tadeusza. Okres romantyzmu był szczególnie bogaty w twórczość i działalność artystów polskich w okresie po Powstaniu listopadowym. Miasto było wówczas centrum tzw. Wielkiej Emigracji polskiej. 24 listopada 1838 r. nastąpiło podpisanie aktu fundacji, a 24 marca 1839 r. miało miejsce uroczyste otwarcie Biblioteki Polskiej, która jest najstarszą polską biblioteką za granicą, przechowującą ponad 100 tys. woluminów z zakresu polskiej historii i kultury. Ośrodek ten odgrywał i odgrywa znaczącą rolę w międzypaństwowych kontaktach kulturalnych^[6]. W późniejszych latach Paryż był miastem, gdzie przebywało i tworzyło wielu wybitnych polskich twórców po 1945. Wiązało się to głównie z Instytutem Kultury Polskiej i jego czołowym wydawnictwem „Kultura”, którego naczelnym redaktorem był Jerzy Giedroyć. Obok Giedroycia w Paryżu mieszkali i tworzyli wówczas m.in. Józef Czapski, Konstanty Jeleński. W Paryżu tworzyło tez wielu polskich malarzy: Jacek Malczewski, Olga Boznańska i Tadeusz Styka. Obszerną wystawę ich prac na stałe przebywających w zbiorach we Francji zorganizowano w 2010 w Gdańsku w Pałacu Opatów^[7].

Atrakcje turystyczne Paryża

Łuk triumfalny

La Défense

Bazylika Sacré-Cœur (Serca Jezusowego) na wzgórzu Montmartre

Katedra Notre Dame

Oznaczenie wejścia do stacji paryskiego Metra

W Paryżu znajduje się wiele zabytków z różnych epok, dzieł sztuki, budowli architektonicznych, muzeów, uczelni oraz instytucji o znaczeniu międzynarodowym. Paryż to również światowe centrum mody. Znacznym udogodnieniem dla turystów jest wprowadzenie Paris Museum Pass – imiennej karty umożliwiającej wstęp do muzeów, pałaców, i innych atrakcji znajdujących się w Paryżu i jego okolicach bez konieczności kupowania biletów.